એક તરફ ગ્રામીણ પરિવારોની સરેરાશ માસિક આવક 2016-17માં ₹8,059 થી વધીને 2021-22માં ₹12,698 થઈ છે, જે 57% નો નોંધપાત્ર વધારો દર્શાવે છે. તેમ છતાં, ભારતીય ખેડૂતો હજુ પણ દેવાના દુષ્ટ ચક્ર અને વધતા ખર્ચાઓના બોજ હેઠળ દબાઈ રહ્યા છે. આ આંકડાકીય વિરોધાભાસ ગ્રામીણ અર્થતંત્રની જટિલ વાસ્તવિકતાઓને છતી કરે છે.
નેશનલ બેંક ફોર એગ્રીકલ્ચર એન્ડ રૂરલ ડેવલપમેન્ટ (NABARD) ના તાજેતરના “ઓલ ઈન્ડિયા રૂરલ ફાઇનાન્સિયલ ઇન્ક્લુઝન સર્વે (NAFIS) 2021-22” ના અહેવાલ મુજબ, ગ્રામીણ પરિવારોની આવકમાં સકારાત્મક વૃદ્ધિ જોવા મળી છે. જોકે, આ જ સર્વે દર્શાવે છે કે સરેરાશ માસિક ખર્ચમાં પણ 69.4% નો વધારો થયો છે, જે 2016-17માં ₹6,646 થી વધીને 2021-22માં ₹11,262 થયો છે. આનો અર્થ એ થયો કે લોકો કમાણી વધુ કરી રહ્યા છે, પરંતુ ખર્ચ પણ એટલો જ વધી રહ્યો છે.
ખેડૂતો દેવાના બોજ હેઠળ દબાવાના મુખ્ય કારણો અને પડકારો:
1. ખેતી માટેની જમીનનું સંકોચન અને આવકના સ્ત્રોતોનું વિભાજન: NAFIS સર્વે મુજબ, દેશમાં ખેડૂતો માટે સરેરાશ જમીનધારણ 2016-17માં 1.08 હેક્ટર હતું, જે ઘટીને 2021-22માં માત્ર 0.74 હેક્ટર થઈ ગયું છે. એટલે કે લગભગ ત્રીજા ભાગનો (31%) ઘટાડો થયો છે. જમીનનું કદ ઘટતા, ખેતીમાંથી થતી આવક પૂરતી નથી. આથી 56% થી વધુ કૃષિ પરિવારો હવે ત્રણ કે તેથી વધુ આવકના સ્ત્રોતો પર આધાર રાખે છે. ખેતી ઉપરાંત પશુપાલન, મજૂરી, કે અન્ય નાના વ્યવસાયોમાંથી આવક મેળવવી પડે છે, જે તેમની આર્થિક સુરક્ષાની અનિશ્ચિતતા દર્શાવે છે.
2. કૃષિ ઇનપુટ ખર્ચમાં અસાધારણ વધારો: ખેતી માટે જરૂરી બિયારણ, ખાતર, જંતુનાશકો, ડીઝલ અને મજૂરી ખર્ચમાં છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે. ઉત્પાદન ખર્ચમાં વધારો થવા છતાં, ખેડૂતોને તેમના પાકનો પૂરતો ભાવ મળતો નથી, જેના પરિણામે તેમનો ચોખ્ખો નફો ઘટે છે. ખાતર અને વીજળી પર સબસિડી હોવા છતાં, કુલ ખર્ચનો બોજ ખેડૂતો પર જ આવે છે.
3. બજાર ભાવની અસ્થિરતા અને અપૂરતું માર્કેટિંગ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર: ખેડૂતો દ્વારા ઉત્પાદિત પાકના બજાર ભાવ ઘણીવાર અસ્થિર અને અણધારી રહે છે. પાક તૈયાર થાય ત્યારે બજારમાં આવક વધતા ભાવ ઘટી જાય છે, અને ખેડૂતોને તેમની મહેનતનું પૂરતું વળતર મળતું નથી. પર્યાપ્ત સ્ટોરેજ સુવિધાઓના અભાવે, ખાસ કરીને નાશવંત ચીજોના કિસ્સામાં, ખેડૂતોને ઘણીવાર પોતાનો પાક ઓછા ભાવે તાત્કાલિક વેચવાની ફરજ પડે છે. APMC કાયદાઓમાં સુધારા અને ખાનગી બજારોને પ્રોત્સાહન આપવા છતાં, ખેડૂતોને યોગ્ય બર્ચ બજાર ઉપલબ્ધતા અને માહિતીનો અભાવ જોવા મળે છે.
4. જળ સંસાધનો પર નિર્ભરતા અને આબોહવા પરિવર્તન: ભારતની લગભગ 51% ખેતીલાયક જમીન હજુ પણ વરસાદ આધારિત છે. ચોમાસાની અનિયમિતતા – ક્યારેક અતિવૃષ્ટિ તો ક્યારેક દુષ્કાળ – પાકને ભારે નુકસાન પહોંચાડે છે. છેલ્લા પાંચ વર્ષમાં, 30% કૃષિ પરિવારોએ અનિયમિત વરસાદ, જીવાતોના હુમલા, ચક્રવાત અને દુષ્કાળને કારણે પાક નિષ્ફળતાનો અહેવાલ આપ્યો છે. આબોહવા પરિવર્તન અને તેની અસરો ખેતીને વધુ જોખમી બનાવી રહી છે. સિંચાઈ સુવિધાઓનો અભાવ ખેડૂતોને કુદરતી અનિશ્ચિતતાઓ સામે વધુ સંવેદનશીલ બનાવે છે.
5. દેવાનો બોજ અને ઔપચારિક ધિરાણનો અભાવ: વધતા ખર્ચ અને અનિયમિત આવકને કારણે ખેડૂતોને વારંવાર દેવું કરવું પડે છે. NABARD સર્વે દર્શાવે છે કે કૃષિ પરિવારો તેમના માસિક કુલ આવક કરતાં લગભગ સાત ગણો દેવાનો બોજ ધરાવે છે. નાના અને સીમાંત ખેડૂતો માટે ઔપચારિક ધિરાણ (બેંકો, સહકારી મંડળીઓ) મેળવવું મુશ્કેલ બને છે, જેના કારણે તેમને ઊંચા વ્યાજ દરે ખાનગી શાહુકારો પાસેથી લોન લેવી પડે છે, જે તેમને દેવાના દુષ્ટ ચક્રમાં ફસાવે છે. કિસાન ક્રેડિટ કાર્ડ (KCC) યોજનાનો વ્યાપ વધ્યો હોવા છતાં, ઘણા ખેડૂતો, ખાસ કરીને ભાડે ખેતી કરતા અને ભૂમિહીન મજૂરો હજુ પણ ઔપચારિક ધિરાણથી વંચિત છે.
નિષ્કર્ષ:
ખેડૂતોની આવકમાં વધારો એક સકારાત્મક સંકેત છે, પરંતુ તે એકલા ખેતી ક્ષેત્રની તમામ સમસ્યાઓ હલ કરી શકતો નથી. સરકાર દ્વારા પ્રધાનમંત્રી કિસાન સન્માન નિધિ (PM-KISAN), પ્રધાનમંત્રી કિસાન માનધન યોજના, પાક વીમા યોજનાઓ અને સિંચાઈ યોજનાઓ જેવી પહેલો અમલમાં છે. જોકે, આ યોજનાઓની અસરકારકતા વધારવા અને ખેડૂતોના મૂળભૂત પડકારો જેમ કે ઘટતી જમીનધારણ, વધતા ઇનપુટ ખર્ચ, બજારની અસ્થિરતા અને આબોહવા પરિવર્તનના પ્રતિકૂળ પ્રભાવને પહોંચી વળવા માટે વધુ વ્યાપક અને સંકલિત નીતિગત હસ્તક્ષેપની જરૂર છે. ખેડૂતોને ખરેખર આર્થિક રીતે સક્ષમ બનાવવા અને દેવામુક્ત કરવા માટે, તેમની આવક વધારવાની સાથે સાથે તેમના ખર્ચ ઘટાડવા અને જોખમો ઘટાડવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું અનિવાર્ય છે.
